آمیختگی جشنهاهمزیستی مسلمانان با غیرمسلمانان چه به عنوان اکثریت و چه به عنوان اقلیت جمعیتی در نواحی مختلف، در سراسر دوره اسلامی و عدم رسوخ کامل تعالیم رسمی و مدرسه‌ای اسلام در دین‌ورزی اقوام مختلفی که اسلام را پذیرفتند همواره موجب اختلاط عناصر جشنی مسلمانان با عناصر غیراسلامی شده و در عین ایجاد تکثر در جشن‌های گوناگون مسلمانان، گاه انتقاداتی را نیز از جانب معلمان دینی یا حاکمان متشرع برانگیخته است. ۱ - اقسام آمیختگیدر یک تقسیم‌بندی مقدماتی که در بافت فرهنگی دین عامیانه قابل بسط و بررسی تفصیلی است آمیختگی‌های عناصر جشنی مسلمانان با غیرمسلمانان را می‌توان در چهار شاخه جای داد: الف) حضور و مشارکت مسلمانان در جشن‌های غیرمسلمانان؛ ب) اقتباس کلیتِ جشن‌های غیراسلامی یا حفظ و تداوم آن‌ها با دگردیسی معطوف به مشروع و اسلامی‌سازی این جشن‌ها؛ ج) اخذ و اقتباس برخی عناصر و به ویژه رفتارهای جشنی غیرمسلمانان؛ د) ادامه حضور و سریانِ زمینه‌های مفهومی فرهنگ بومی در جشن‌های اسلامی که منجر به تولید هویت نسبتاً مستقل برای هر جشن اسلامی در مناطق مختلف می‌شود. ۲ - نوع آمیختگیدر ادوار مختلف اسلامی، بسیاری از مسلمانان به ویژه در عراق، شام و مصر در جشن‌های مسیحیان و گاه یهودیان و اقلیت‌های دینی دیگر شرکت می‌کردند [۱]
مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص ۱۸۲ـ۱۸۳.
[۲]
علی بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص ۱۴، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳]
احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار، ج ۱، ص ۴۹۴، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی‌تا).
[۴]
ابن ایاس، نزهة الامم فی‌العجائب و الحکم، ج۱، ص ۲۳۸ـ۲۳۹، چاپ محمد زینهم محمد عزب، قاهره ۱۹۹۵.
[۵]
آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج ۲، ص ۴۵۹ـ۴۶۵، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۶]
ادوارد ویلیام لین، ج۱، ص ۴۸۸، عادات المصریین المحدثین و تقالیدهم، ترجمه سهیر دسّوم، قاهره ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۷]
ادوارد ویلیام لین، ج۱، ص ۴۹۸، عادات المصریین المحدثین و تقالیدهم، ترجمه سهیر دسّوم، قاهره ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۸]
قاسم عبده قاسم، عصر سلاطین الممالیک، ج۱، ص۱۲۰، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۹]
قاسم عبده قاسم، عصر سلاطین الممالیک، ج۱، ص ۱۲۴، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(در ایران به این منابع رجوع کنید [۱۰]
علی مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ج۱، ص ۲۹۶، ترجمه مرتضی راوندی، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۱۱]
نصراللّه فلسفی، زندگی شاه‌عباس اول، ج ۲، ص ۲۶۴، تهران، ۱۳۳۴ ش، تهران، ۱۳۴۶ ش.
) و از آن‌جا که برخی مسلمانان در این جشن‌ها مرتکب بعضی رفتارهای جشنی مغایر با شریعت اسلامی هم‌چون شرب خمر، آمیختن با نامحرمان و به طور کلی تشبّه به کفار می‌شدند، گاه‌گاه برگزاری این جشن‌ها یا دست‌کم شرکت مسلمانان در آن‌ها مورد بازخواست و توبیخ حاکمان مسلمان واقع می‌شد. [۱۲]
آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج ۲، ص ۴۶۰، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۳]
آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج ۲، ص ۴۶۴ـ۴۶۵، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
۳ - نمونه‌هایی از آمیختگیبر پا داشتن جشن‌های مربوط به نمادهای رستاخیز و نو شدن طبیعت و بازگشت سبزی و طراوت بهاری که در سنّت اسلامی با تکریم خضر نبی و در سنّت مسیحی با تکریم سنت جرج/ جرجیس همراه است نمونه‌ای از اقتباس مسلمانان از جشن‌های غیرمسلمانان است. هم‌چنین در نمونه‌ای دیگر، به هنگام برگزاری جشنی که در آن یهودیان در آخرین روز عید فطر به کنیسه می‌روند، مسلمانان موصل به سبب هم‌زیستی با یهودیانِ منطقه، با تهیه خوراک و وسایل تفریح به اطراف آرام‌گاه‌های مشایخ محلی موصل می‌روند و جشن می‌گیرند. [۱۴]
احمد صوفی، «ایام الموصل و صبواتها»، ج۱، ص ۶۶ـ۷۰، التراث الشعبی، سال ۱، ش ۵ (شوال ـ ذیقعده ۱۳۸۹).
برای جشن‌های محلی مسلمانان که عناصر غیراسلامی در آن‌ها حضور گسترده دارند می‌توان به جشن بزرگ سالیانه‌ای اشاره کرد که چام‌های مسلمان آن را در دسامبر ـ ژانویه به عنوان سال نوی نیاکان برگزار می‌کنند و احتمالاً منشأ مالایایی یا اندونزیایی دارد. چام‌های مسلمانِ ساکن در جنوب شبه جزیره هندوچین در این جشن که دو روز و سه شب طول می‌کشد و هدایت آن بر عهده کاهنه‌ای با عنوان راجه/ رجاست، وجودات عُلْوی هم‌چون ارواح کوهستان و جنگل‌ها و شمار زیادی از ارواح و آلهه مختلف دیگر را نیایش می‌کنند (برای دیگر آمیختگی‌های اعیاد مسلمانان شبه قاره و آسیای جنوب شرقی با آداب و رسوم و جشن‌های بومی و به ویژه هندویی و بودایی به این منبع رجوع کنید [۱۵]
دتیوس کلیفورد اسمیت، سرزمین و مردم اندونزی، ج۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۶، ترجمه پرویز داریوش، تهران ۱۳۵۰ ش.
) (برای برخی رفتارهای جشنی از جمله حضور مسلمانان با صورتک‌های پرندگان در جشن‌های فطر و قربان در مالی به این منبع رجوع کنید [۱۶]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ج ۲، ص ۷۰۰، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
).۴ - فهرست منابع۱. مقدسی، البدء و التاریخ. ۲. علی بن محمد شابشتی، الدیارات، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. ۳. احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی‌تا). ۴. ابن ایاس، نزهة الامم فی‌العجائب و الحکم، چاپ محمد زینهم محمد عزب، قاهره ۱۹۹۵. ۵. آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش. ۶. ادوارد ویلیام لین، عادات المصریین المحدثین و تقالیدهم، ترجمه سهیر دسّوم، قاهره ۱۴۱۹/۱۹۹۹. ۷. قاسم عبده قاسم، عصر سلاطین الممالیک، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۴. ۸. علی مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ترجمه مرتضی راوندی، تهران ۱۳۷۸ ش. ۹. نصراللّه فلسفی، زندگی شاه‌عباس اول، تهران، ۱۳۳۴ ش، تهران، ۱۳۴۶ ش. ۱۰. احمد صوفی، «ایام الموصل و صبواتها»، التراث الشعبی، سال ۱، ش ۵ (شوال ـ ذیقعده ۱۳۸۹). ۱۱. دتیوس کلیفورد اسمیت، سرزمین و مردم اندونزی، ترجمه پرویز داریوش، تهران ۱۳۵۰ ش. ۱۲. ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آمیختگی جشن‌ها»، شماره۵۰۰۷. رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | نشاط و شادی
|